Είμαστε πλέον όλοι Λεβαντίνοι

ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΙΣ ΑΝΟΙΧΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

• Le Monde Diplomatique
• by Philip Mansel*

Η Ανατολία, με τις εμπορικές πόλεις της Ανατολικής Μεσογείου, που άνθισαν χάρη στη Γαλλο-Οθωμανική Συμμαχία, ήταν ένα οικονομικό και διπλωματικό πείραμα που πρωτοξεκίνησε έναν τρόπο ζωής που όλος ο κόσμος καταλαβαίνει σήμερα

Λεβάντες (Ανατολή) σημαίνει "εκεί όπου ο ήλιος ανατέλλει": Η Ανατολική Μεσόγειος. Λεβάντες είναι μια γεωγραφική λέξη, που δε συνδέεται με φυλές ή θρησκείες, οριοθετείται, όχι από ιθαγένειες, αλλά από τη θάλασσα. Οι μεγάλες πόλεις της Ανατολίας Σμύρνη, Αλεξάνδρεια και Βηρυτός ήταν παράθυρα στον κόσμο, θύρες πιο ανοικτές και κοσμοπολίτικες από τις πόλεις της ενδοχώρας όπως η Άγκυρα, η Δαμασκός και το Κάιρο. Εξ αρχής οι λεβαντίνικες πόλεις ήταν διεθνείς. Είχαν κοινά χαρακτηριστικά: γεωγραφία, διπλωματία, γλώσσα, εμπόριο, διασκέδαση, εκσυγχρονισμό και ευπάθεια. Όλες είναι παρούσες στην οικογένεια των σημερινών παγκόσμιων πόλεων.

Πάρτε τη διπλωματία: Ανατολίτικος είναι ο διάλογος— στην καρδιά αυτού που ο Gibbon ονομάζει "παγκόσμια αντιδικία", μεταξύ του Χριστιανισμού και του Ισλάμ. Στον ανατολίτικο συγκρουσιακό ψευδεπίγραφο διάλογο, οι συμφωνίες έρχονται πριν από τις ιδέες. Η σύγχρονη Ανατολία ήταν προϊόν μίας από τις πιο επιτυχημένες συμμαχίες στην ιστορία, για τριάμιση αιώνες μετά το 1535, μεταξύ της Γαλλίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μεταξύ του Χαλίφη των Μουσουλμάνων και του Μεγάλου Χριστιανού Βασιλιά. Αυτή εδραιώθηκε με βάση την κοινή εχθρότητα των δύο μοναρχών απέναντι στην Ισπανία και στον Οίκο της Αυστρίας, αλλά σύντομα απέκτησε εμπορική και πολιτιστική δυναμική. Οι Γάλλοι ονομάζουν την Ανατολία "η Ινδία μας". Η Προβηγκία ζούσε από το εμπόριο με την Ανατολία.

Η Σμύρνη γύρω στο 1900

Με την Συμμαχία ήρθαν οι Συνομολογήσεις: συμφωνίες μεταξύ της Οθωμανικής και των ξένων κυβερνήσεων, που επέτρεπε στους αλλοδαπούς να ζουν και να εμπορεύονται στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατά το μεγαλύτερο μέρος, υπό τα δικά τους νομικά συστήματα. Ως αποτέλεσμα της Γαλλο-Οθωμανικής Συμμαχίας, Γάλλοι πρόξενοι διορίστηκαν στις περισσότερες πόλεις της Ανατολίας. Το Λεβάντε ήταν μια πολύ κοντινή Ανατολή, όπου, χάρη στον Οθωμανικό νόμο και τάξη, τα ταξίδια ήταν σχετικά ασφαλή. Αυτά ήταν τα χρόνια των πρόξενων και στα λιμάνια της Ανατολίας υπήρχε δυαρχία μεταξύ των ξένων προξένων και των τοπικών αξιωματούχων. Πολλοί ντόπιοι προτιμούσαν να χρησιμοποιούν ακόμα και τα προξενικά δικαστήρια, επειδή ήταν λιγότερο διεφθαρμένα. Το 1694 και 1770, οι πρόξενοι στη Σμύρνη έπεισαν τους διοικητές των Ενετικών και Ρωσικών ναυτικών δυνάμεων να μην επιτεθούν στην πόλη, για να προλάβουν τα αντίποινα των μουσουλμάνων κατά των ντόπιων χριστιανών.

Οι πρόξενοι ενήργησαν και ως υπηρέτες της δική τους κυβέρνησης και ως τοπικοί ισχυροί παράγοντες και πομποί τεχνολογίας και πληροφοριών. Στον μακάβριο χορό της αποπλάνησης και της εκμετάλλευσης που διήρκεσε μέχρι σήμερα, οι έξωθεν παρεμβάσεις αντισταθμίζονταν από την τοπική επιθυμία για ακόμη μεγαλύτερες. Στη Βηρυτό τα μέλη της οικογένειας al-Khazen — ακόμη εξέχοντα στην πολιτική του Λιβάνου — χρησιμοποίησαν τη θέση τους ως πρόξενοι των Γάλλων ή υποπρόξενοι στα τέλη του 17ου και 18ου αιώνα για να ενισχύσουν τη δική τους βάση ισχύος — και παρότρυναν τον βασιλιά της Γαλλίας να "απελευθερώσει" την περιοχή. Τον 19ο αιώνα, επισκέφτηκαν τον Βρετανό πρόξενο στη Βηρυτό τα μέλη της δυναστείας των Jumblatt (ακόμη κληρονομικοί ηγέτες της Κοινότητας των Δρούζων), ζητώντας από την Βρετανία να διοικήσει τον Λίβανο "όπως την Ινδία". Ο Ιτανός πρόξενος στη Βηρυτό ήταν ο προστάτης των ντόπιων Σιιτών πολύ πριν από την Ιρανική Επανάσταση του 1978.

Οι πρόξενοι ήταν τα ισοδύναμα των διεθνών οργανισμών όπως η Unesco, το ΔΝΤ ή το ΝΑΤΟ — ενοχλητικό αλλά αποτελεσματικό. Στην Αλεξάνδρεια του 19ου αιώνα, οι πρόξενοι προστάτευαν εγκληματίες με τη δική τους ιθαγένεια, αλλά βοήθησαν επίσης στο να επιβάλλουν την απομόνωση και την καταπολέμηση της χολέρας. Οι πρόξενοι διοργάνωσαν μία ειρηνική μεταβίβαση της εξουσίας από την Τουρκία στην Ελλάδα στη Θεσσαλονίκη το 1912, αλλά απέτυχαν να κάνουν το αντίθετο στη Σμύρνη το 1922. (Σήμερα, με την προστασία από τις δικές τους κυβερνήσεις, επιχειρηματίες της Ανατολίας εξακολουθούν να προσδοκούν να γίνουν πρόξενοι).

Μια κοινή γλώσσα

Η γλώσσα ήταν μια άλλη μορφή ολοκλήρωσης. Πριν από τον θρίαμβο της αγγλικής, η Ανατολία είχε χρησιμοποιήσει την Lingua Franca, απλουστευμένη ιταλική, κατανοητή από όλες τις εθνικότητες που επιδίδονταν στην επιχειρηματική δραστηριότητα στην περιοχή: μια επιχειρηματική παρά λογοτεχνική γλώσσα, που σπανίως γραφόταν. Μιλιόταν από δούλους, εμπόρους και ναύτες, από τους Μπέηδες της Τύνιδας και Τρίπολης,αλλά και από τον Θερβάντες, Ρουσώ και Βύρωνα. Το περιοδικό "The Gentlemen's Magazine" έγραψε το 1837 για έναν Άγγλο της Ανατολίας: "Μιλούσε την Lingua Franca μέχρι που είχε ξεχάσει τα μισά αγγλικά". Η Lingua Franca έδειχνε την επιθυμία των κατοίκων να επικοινωνούν με τον έξω κόσμο. Δε ζούσαν σε ένα πολιτιστικό γκέτο.

Από το 1840, με την εξάπλωση των σχολείων και την ανάπτυξη του ατμού και των σιδηροδρομικών ταξιδιών, η γαλλική — η τότε παγκόσμια γλώσσα — αντικατέστησε την Lingua Franca. Οι πασάδες, οι βεζύρηδες και οι Σουλτάνοι την μιλούσαν όλοι, όπως και όλοι οι ηγεμόνες της Αιγύπτου μέχρι το βασιλιά Φαρούκ, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ο εκσυγχρονιστής της Τουρκίας, ο ποιητής από τη Σμύρνη Γιώργος Σεφέρης. Ήταν μια από τις επίσημες γλώσσες για τους δήμους της Αλεξάνδρειας και της Βηρυτού. Οι Νεότουρκοι επαναστάτες έμαθαν τη γαλλική στο Παρίσι (το οποίο αποκαλούσαν " αστέρι φωτεινότερο από τα όνειρά μας"). Γαλλικές λέξεις μπήκαν στα τουρκικά. Πολλοί Ανατολίτες ήταν — και εξακολουθούν να είναι — πολύγλωσσοι, μιλώντας πολλές γλώσσες, συχνά στην ίδια πρόταση: γαλλικά, αραβικά, τουρκικά, ιταλικά, ισπανικά, ελληνικά ή αγγλικά. Η οικογένεια Smouha, που ήρθε στην Αλεξάνδρεια από τη Βαγδάτη μέσω του Μάντσεστερ, αποκαλούσε την "πολυγλωσσική σούπα", γαλλικά, αραβικά και αγγλικά, που μιλούσαν στην Αίγυπτο, "frarabish".

"Πλήρης ελευθερία θρησκείας"

Ο Λιβανο - Αμερικανός ιστορικός William Haddad έγραψε: "το κράτος-έθνος είναι η φυλακή του νου". Η Ανατολία ήταν μια απόδραση. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εφάρμοζε λίγους από τους περιορισμούς που επέβαλαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και δεν υπήρχαν γκέτο. Οι ταξιδιώτες ήταν κατάπληκτοι και προσελκύονταν από την ποικιλία των φυλών και των ενδυμασιών σε αυτές τις πόλεις και την παράθεση τζαμιών και εκκλησιών, συναγωγών, κάτι αδιανόητο στις ευρωπαϊκές πόλεις πριν από το 1970.

Η Σμύρνη απολαμβάνε, σύμφωνα με το Γάλλο βοτανολόγο Πιτόν ντε Τουρνεφόρ-"μια πλήρη ελευθερία θρησκείας". Όπως εξακολουθούν να κάνουν ορισμένοι, οι μουσουλμάνοι έμπαιναν στις εκκλησίες για να ακούσουν τη μουσική ή να αποκτήσουν θεϊκή προστασία. Μέχρι το 1700 η Σμύρνη είχε 50 τζαμιά, οκτώ συναγωγές και επτά εκκλησίες (καθολικές, Ορθόδοξες και αρμενικές). Σε πολλούς δρόμους νόμιζες ότι ήσουν σε μια χριστιανική χώρα.

Σπίτια χτίστηκαν σε Οθωμανικό-λεβαντίνικο στυλ, συχνά από κατασκευαστές από την Αλβανία και τη Μακεδονία. Αργότερα, κλήθηκαν Ιταλοί ή εκπαιδευμένοι στο Παρίσι αρχιτέκτονες. Παλάτια και σπίτια όπως το Ras Al Tine palace στην Αλεξάνδρεια, ή το Palais Sursock και Maison Pharaoun στη Βηρυτό, ανάμειξαν στυλ από διαφορετικές χώρες και αιώνες. Μετά το 1850, κόκκινα πλακίδια από τη Μασσαλία κάλυπταν τις στέγες σε ολόκληρη την περιοχή.

Αυτός ο υβριδισμός επηρέαζε τον αρχιτεκτονικό και δημόσιο βίο περισσότερο από ό, τι την ιδιωτική ζωή. Οι θρησκευτικές αρχές έλεγχαν τους γάμους και ενθάρρυναν τους ανθρώπους να ζουν κοντά τους χώρους λατρείας. Μόνο μετά από το 1940, στην Αλεξάνδρεια και στη Βηρυτό, ξεκίνησαν γάμοι μεταξύ διαφορετικών θρησκειών και φυλών. Στη Σμύρνη ήταν σπάνιοι.

Έξω από το σπίτι ορισμένοι άνδρες ανέπτυσσαν πολλαπλές ταυτότητες: τον 17ο αιώνα, ο Sabbatai Sevi, "ο Ψευδομεσσίας" της Σμύρνης, ίδρυσε δική του θρησκεία, με στοιχεία χριστιανικά και μουσουλμανικά καθώς και Εβραϊκά. Οι Donme, όπως ονομάζονταν οι οπαδοί του, εξακολουθούν να είναι ένα σημαντικό στοιχείο στη Σμύρνη και στη Κωνσταντινούπολη. Οι Mohammed Ali της δυναστείας της Αιγύπτου, ζουν στην Κωνσταντινούπολη καθώς και στην Αλεξάνδρεια, ήταν Οθωμανοί, Αιγύπτιοι, καθώς και σε ορισμένες περιπτώσεις Ευρωπαίοι. Ο Alfred Sursock, ο οποίος πέθανε το 1924, ήταν Οθωμανός διπλωμάτης και επιχειρηματίας στη Βηρυτό, έχοντας ως σπίτι του εξίσου το Παρίσι, την Κωνσταντινούπολη και τη Βηρυτό. Οι λεβαντίνικες πόλεις ήταν τόσο κοσμοπολίτικες ώστε στους επισκέπτες από την ενδοχώρα η Σμύρνη φαινόταν να είναι μια ξένη χώρα και η Αλεξάνδρεια μια ευρωπαϊκή πόλη προσδεδεμένη στην ακτή της Αιγύπτου, ενώ η Βηρυτός ήταν το Παρίσι της Μέσης Ανατολής.

Συμφωνίες, μουσική, νεωτερισμός

Οι λεβαντίνικες πόλεις ήταν εμπορικές πόλεις, ενσωματωμένες στα οικονομικά συστήματα της Ευρώπης και της Ασίας. Όπως το Χονγκ Κονγκ ή το Ντουμπάι σήμερα, ήταν συνώνυμες της επιχειρηματικότητας. Η Σμύρνη εξήγαγε σύκα και σταφίδες, η Αλεξάνδρεια βαμβάκι, η Βηρυτός μετανάστες στην Αμερική και στην Αφρική. Οι άνθρωποι και οι επιχειρήσεις, και όχι τα μνημεία, ήταν οι κύριοι πόλοι έλξης. Ο Thackeray έγραψε ότι του άρεσε η Σμύρνη διότι, ενώ δεν έχει μνημεία για να επισκεφθείς, δεν προκαλεί "κόπωση μεγαλείου".

Τα λιμάνια φέρνουν μουσική, καθώς και ελευθερία και η Σμύρνη δημιουργεί το δικό της ήχο, τα Σμυρναίικα ή ρεμπέτικα. Ήταν η μουσική των ρέμπελων, που εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους Καπανταήδες (Τούρκους) ή τους Νταήδες (Έλληνες) — τους σκληρούς που εργάστηκαν, ρίσκαραν και πολέμησαν μεταξύ τους. Τα Ρεμπέτικα τραγούδια ανάμειξαν τη Δυτική πολυφωνία με την Ανατολική Μονοφωνία και περιέγραψαν τα βάσανα των φτωχών, τα βάσανα της αγάπης ή τις απολαύσεις του χασίς. Ήδη από τον 17ο αιώνα, σύμφωνα με τον Γάλλο πρόξενο, Chevalier d'Arvieux, η Βηρυτός διακρινόταν από τα γειτονικά λιμάνια ως "τόπος αναψυχής". Εξακολουθεί να είναι. Η Βηρυτός έγινε η πρωτεύουσα της Αραβικής νυχτερινής ζωής.

Οι λεβαντίνικες πόλεις έφεραν επίσης την εκπαίδευση και τον εκσυγχρονισμό. Η σύγχρονη Τουρκία γεννήθηκε στο λεβαντίνικο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, γενέτειρα του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Η επανάσταση των νεότουρκων ξέσπασε εκεί το 1908, βοήθηκε από την προστασία των ξένων προξένων και τη γειτνίαση με ξένα κράτη. Η Latife Hanim, η σύζυγος του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ και η πρώτη τουρκάλα γυναίκα που αποκαλύφτηκε δημόσια, μορφώθηκε σε μια γαλλική σχολή της Σμύρνης.

Στη νέα παγκόσμια εποχή μας, η γεωγραφία κτυπάει πίσω στην ιστορία. Η Σμύρνη, η Αλεξάνδρεια και η Βηρυτός προσπαθούν τώρα να αναβιώσουν την κοσμοπολίτικη ταυτότητά τους. Η Κωνσταντινούπολη, από τη δεκαετία του 1970 εξ ολοκλήρου τουρκική, τώρα είναι και πάλι μια πόλη της παγκόσμιας επιχειρηματικότητας, το εμπορικό κέντρο των Βαλκανίων της Μαύρης Θάλασσας. Η Αραβική Άνοιξη δείχνει την επιθυμία των λαών της Συρίας, του Λίβανου, της Αίγυπτου, της Λιβύης και της Τυνησίας να επανασυνδεθούν με τον έξω κόσμο και με το Μεσογειακό παρελθόν τους— να ξεφύγουν από τη φυλακή του κράτους-έθνους.

Η σημερινές παγκόσμιες πόλεις — Λονδίνο, Παρίσι, Νέα Υόρκη, Ντουμπάι — είναι οι νέες λεβαντίνικες πόλεις. (Έχουν υποδεχθεί χιλιάδες μετανάστες από τη Σμύρνη, τη Βηρυτό και την Αλεξάνδρεια). Οι παγκόσμιες πόλεις μοιράζονται τον ίδιο διεθνή χαρακτήρα: όλο και πιο διαφορετικές από την ενδοχώρα τους, ενεργούν ως εκπαιδευτές, απελευθερωτές και εκσυγχρονιστές. Τριακόσιες πενήντα γλώσσες μιλιούνται στο Λονδίνο και η νέα lingua franca είναι η αγγλική.

Το μέλλον ανήκει στις πόλεις με την ενέργεια και την ελευθερία του κοσμοπολιτισμού, και όχι στις εσωτερικές πρωτεύουσες που κυριαρχούνται από το στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα: Η Βηρυτός όχι η Δαμασκός, το Ντουμπάι όχι το Ριάντ, η Νέα Υόρκη όχι η Ουάσιγκτον. Τα κράτη είναι δεινόσαυροι: οι πόλεις είναι το μέλλον. Οι New York Times της 7 Ιανουαρίου 2012 ονομάζουν την Κίνα "μια λεπτή πολιτική ένωση αποτελούμενη από ημιαυτόνομες πόλεις". Είμαστε πλέον όλοι Λεβαντίνοι.

* Ο Philip Mansel είναι ιστορικός και ιδρυτικό μέλος του Ιδρύματος Λεβαντίνικης Κληρονομιάς. Το πρόσφατο βιβλίο του είναι Levant: Splendour and Catastrophe on the Mediterranean, John Murlray, UK, 2010/Yale, US and Everest, Turkey, 2011