Το Τούρκικο Παράδοξο: Πώς το AKP ταυτόχρονα αγκαλιάζει και παραβιάζει τη Δημοκρατία

• Foreign Affairs
• By Michael J. Koplow & Steven A. Cook*

Με τη διακυβέρνηση του AKP οι Τούρκοι πολίτες απόλαυσαν πολύ υψηλότερα επίπεδα συμμετοχής. Αλλά η δύναμή τους να αμφισβητήσουν την κυβέρνηση τέθηκε εν αμφιβόλω. Τα τελευταία πέντε χρόνια ο Ερντογάν και το AKP αποδείχθηκαν αδυσώπητοι στο να στοχοποιούν οποιονδήποτε αντιλαμβάνονταν ότι αμφισβητούσε την εξουσία τους ή αποτελούσε απειλή για την κυριαρχία τους.

Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης που ιδρύθηκε το 1844 ως κέντρο σπουδών για την Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία, ήταν, εδώ και δεκαετίες, σύμβολο της θρησκευτικής ανεκτικότητας και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Δημοκρατίας της Τουρκίας. Αλλά το 1971, η Αγκυρα έκλεισε το σπουδαστήριο, όταν το συνταγματικό δικαστήριο, το οποίο κυριαρχόνταν από τους υποστηρικτές του Κεμαλισμού, της κοσμικής ιδεολογίας του ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, απεφάνθη ότι μόνο ο στρατός επιτρέπεται να λειτουργεί υπό την εποπτεία του μη κυβερνητικά ιδιωτικά κολλέγια. Έτσι το Μάρτιο, όταν ο πρωθυπουργός Ταγίπ Ερντογάν ανακοίνωσε ότι η Θεολογική Σχολή της Χάλκης θα αποκατασταθεί και θα ανοίξει ξανά, φάνηκε ότι το Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης  (AKP), η παράταξη που κυβερνάει τη χώρα από το 2002, προωθούσε μία μεταρρυθμιστική ατζέντα ώστε να γίνει η Τουρκία μία πιο ανοικτή κοινωνία, επεκτείνοντας τις ατομικές, θρησκευτικές και οικονομικές ελευθερίες.

Αλλά ενώ η Αγκυρα με το ένα χέρι ενθαρρύνει τη διαφάνεια, με το άλλο τη στραγγαλίζει. Το Μάιο, ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι η κυβέρνηση θα σταματούσε τις κρατικές επιδοτήσεις για τις τέχνες, κλείνοντας την κάνουλα των $63 εκατ. της ετήσιας χρηματοδότησης, θέτοντας, στην πραγματικότητα, σε κίνδυνο περισσότερα από 50 κρατικά θέατρα και καλλιτεχνικούς χώρους σε ολόκληρη τη χώρα.

Το AKP ισχυρίσθηκε ότι το έπραξε προς χάριν των ιδιωτικών επιχειρήσεων και της εφαρμογής μιας σύγχρονης προσέγγισης της κυβέρνησης στον τρόπο της χορηγίας των τεχνών. Οι αντιπάλοι υποστήριξαν ότι ήταν μια συνειδητή προσπάθεια επιβολής της σιωπής στους καλλιτέχνες, μερικοί από τους οποίους έχουν καταστεί εξαιρετικά επικριτικοί προς την κυβέρνηση του AKP. Από το ξεκίνημα ακόμη της εποχής του AKΡ,  ο κόσμος παρακολουθούσε με προσοχή για να δεί εάν η Τουρκία θα αγκάλιαζε ή θα παραβίαζε τη δημοκρατία. Αυτό που γίνεται σαφές, είναι ότι η στρατηγική του Ερντογάν κάνει και τα δύο ταυτόχρονα.

Ο Ερντογάν επιλέγει να πατάει ταυτόχρονα σε δύο βάρκες. Στην περίπτωση 
αυτή δε φτάνεις ποτέ στον προορισμό σου.

Το κλειδί για την κατανόηση της δημοκρατίας στο πλαίσιο του AKP, βρίσκεται στην ίδια την έννοια της δημοκρατίας. Ο πολιτικός επιστήμονας του Yale, Robert Dahl, έγραψε ότι η Δημοκρατία ορίζεται με βάση τον βαθμό στον οποίο οι πολίτες μπορούν να συμμετέχουν στον πολιτικό βίο και αν μπορούν να αμφισβητήσουν την εξουσία της κυβέρνησης. Εξετάζοντας ξεχωριστά κάθε παράγοντα αποκαλύπτεται γιατί η Τουρκία αποτελεί ένα τέτοιο παράδοξο.

Όταν το AKP ήρθε στην εξουσία, εισήγαγε μια σειρά μεταρρυθμίσεων που επέτρεπε στους περισσότερους Τούρκους πολίτες να συμμετάσχουν στην πολιτική διαδικασία. Μέχρι τότε οι Τούρκοι είχαν ζήσει κάτω από ένα σύνταγμα που είχε επιβληθεί από τους στρατιωτικούς με σοβαρούς περιορισμούς στην δημοκρατία, στις συνδικαλιστικές ελευθερίες και τη θρησκεία. Προκειμένου να απελευθερώσει την τουρκική κοινωνία και να διασφαλίσει την πρόσκληση για τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις στην Ε.Ε., το AKP κατάργησε τα πολιτικο-στρατιωτικά δικαστήρια στα οποία οι πολίτες που κατηγορούνταν για αξιόποινα πολιτικά εγκλήματα δικάζονταν από αξιωματικούς, απαγόρευσε τη θανατική ποινή και τροποποίησε την τούρκικη αντιτρομοκρατική νομοθεσία, έτσι ώστε το κράτος δεν μπορούσε πλέον να διώκει τους πολίτες για την απλή έκφραση των φρονημάτων τους. Οι αλλαγές επίσης έκαναν πιο δύσκολη την απαγόρευση σε κόμματα και πολιτικούς να κατέλθουν στον πολιτικό στίβο. Και το Σεπτέμβριο του 2010 οι Τούρκοι ψήφισαν για ένα πλήθος συνταγματικών αλλαγών που είχαν σχεδιαστεί για τη βελτίωση της Τουρκικής Δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένων της αρμοδιότητας των πολιτικών δικαστηρίων να δικάζουν στρατιωτικούς και της αναδιάρθρωσης του δικαστικού συστήματος, απλουστεύοντας τη διαδικασία προσφυγής και καθιστώντας την πιο προσιτή στους απλούς πολίτες.

Οι μειονότητες της Τουρκίας ευνοήθηκαν επίσης από τις μεταρρυθμίσεις του ΑΚΡ. Επί δεκαετίες η Τουρκία απαγόρευε τα κουρδικά κόμματα, περιόριζε τη χρήση της κουρδικής γλώσσας και, από το 1987, εφαρμοζόταν κατάσταση έκτακτης ανάγκης στις κουρδικές περιοχές. Αν και εξακολουθούν να υπάρχουν περιορισμοί στην ομιλία της κουρδικής γλώσσας σε δημόσια φόρουμ και κατά τις επίσημες κυβερνητικές λειτουργίες, οι Κούρδοι τώρα διδάσκονται τη γλώσσα τους στα ιδιωτικά σχολεία και τα πανεπιστήμια και τη χρησιμοποιούν στις συγκεντρώσεις των Κούρδων στις προεκλογικές εκστρατείες. Και υπάρχει επίσης ένας κρατικός τηλεοπτικός σταθμός που εκπέμπει στην κουρδική γλώσσα. Άλλες μειονότητες, από τους Αρμενίους μέχρι τα μέλη της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, έλαβαν μέρος στις βουλευτικές εκλογές του περασμένου έτους, για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες και ο Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Ahmet Davutoglu, ζήτησε περισσότερους Τούρκους Εβραίους να χρησιμοποιηθούν ως διπλωμάτες.

Αυτά τα βήματα, επέτρεψαν σε περισσότερους Τούρκους να συμμετέχουν στον κοινωνικό βίο από οποιαδήποτε στιγμή στην ιστορία της σύγχρονης δημοκρατίας. Στις πρόσφατες βουλευτικές εκλογές της χώρας παρουσιάστηκαν περισσότεροι υποψήφιοι από ποτέ. Οι βουλευτές του AKP ανέτρεψαν νόμους που απαγόρευαν στους Τούρκους πολίτες να ανήκουν σε περισσότερα από ένα εργατικά συνδικάτα ή να μετέχουν σε συλλογικές διεκδικήσεις, να καταθέτουν αιτήσεις για πληροφορίες από την κυβέρνηση και να ταξιδεύουν στο εξωτερικό χωρίς περιορισμούς. Ως αποτέλεσμα, από τότε που το AKP ήρθε στην εξουσία, οι βαθμολογίες του Τούρκικου Οίκου της Ελευθερίας, για τα πολιτικά δικαιώματα και τις ελευθερίες, ανέβηκαν, θέτοντας την Τουρκία πολύ κοντά στο να χαρακτηριστεί ως ένα "ελεύθερο" έθνος, η υψηλότερη κατάταξη που ο Οίκος της Ελευθερίας μπορεί να εκχωρήσει.

Με τη διακυβέρνηση του AKP, επομένως, οι Τούρκοι πολίτες απόλαυσαν πολύ υψηλότερα επίπεδα συμμετοχής. Αλλά η δύναμή τους να αμφισβητήσουν την κυβέρνηση τέθηκε εν αμφιβόλω. Τα τελευταία πέντε χρόνια ο Ερντογάν και το AKP αποδείχθηκαν αδυσώπητοι στο να στοχοποιούν οποιονδήποτε αντιλαμβάνονταν ότι αμφισβητούσε την εξουσία τους ή αποτελούσε απειλή για την κυριαρχία τους.

Η εκστρατεία της καταστολής ξεκίνησε με τον τύπο. Το AKP υπέβαλε δημοσιογράφους και εκδότες σε εκφοβισμό και κρατήσεις κατηγορώντας τους ότι υπερασπίστηκαν τους Κούρδους ή ακόμη απλώς γιατί επέκριναν την κυβέρνηση. Περισσότεροι από 90 δημοσιογράφοι βρίσκονται τώρα στις τουρκικές φυλακές - πιο πολλοί από οποιαδήποτε άλλη χώρα στον κόσμο - και το κράτος έχει ασκήσει πάνω από 4.000 αγωγές εναντίον ανθρώπων του τύπου. Πολλοί από αυτούς τους δημοσιογράφους έχουν κολλήσει σε ένα νομικό κενό καθώς η τούρκικη νομοθεσία επιτρέπει την φυλάκιση δημοσιογράφων για διάστημα μέχρι τριών ετών χωρίς δίκη. Το 2011,  οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα κατέταξαν την Τουρκία 148η από 178 χώρες στην ετήσια λίστα της ελευθερίας του τύπου.

Συγκροτήματα του τύπου που επέκριναν την κυβέρνηση του Ερντογάν βρέθηκαν με οικονομικές δυσκολίες λόγω της επιβολής προστίμων και φορολογικών ερευνών. Οταν η μεγάλη εφημερίδα Hurriyet συνέδεσε το AKP με φιλανθρωπικό σκάνδαλο, το κράτος επέβαλε πρόστιμο στην εταιρεία που έχει υπό την ιδιοκτησία της την εφημερίδα, στον Όμιλο Dogan, $523 εκατ. για φοροδιαφυγή και στη συνέχεια ξανά το ίδιο πρόστιμο επτά μήνες αργότερα για $2,5 δις. μη καταβληθέντος φόρου και για άλλες απροσδιόριστες παρατυπίες, θέτοντας το συνολικό οφειλόμενο ποσό πιο πάνω από την αξία της ίδιας της εταιρείας. Η εκστρατεία  ήταν μια προειδοποίηση προς τις άλλες εταιρείες πολυμέσων ότι δεν πρέπει να επικρίνουν το AKP, και, παράλληλα, με τις συλλήψεις και τις βολές εναντίον των εχθρικών δημοσιογράφων, δημιούργησε ένα κλίμα φόβου.

Το AKP  κατευθύνθηκε επίσης αναντίον αυτού που θεωρεί ως την άλλη κύρια απειλή της εξουσίας του: τους στρατιωτικούς. Οι εντάσεις μεταξύ των στρατιωτικών και των ισλαμιστών στην Τουρκία υπήρχαν από της ιδρύσεως της Δημοκρατίας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Πιο πρόσφατα, το 1997, οι στρατιωτικοί καθαίρεσαν τον πρώτο ισλαμιστή πρωθυπουργό της Τουρκίας Νεσμεντίν Eρμπακάν και έθεσαν εκτός νόμου το κόμμα του, Refah, ένα χρόνο αργότερα. Για να αποφύγει την ίδια τύχη, το AKP κατηγόρησε πλήθος ενεργών και πρώην αξιωματικών του στρατού ότι σχεδίασαν πραξικοπήματα και τους άσκησε διώξεις με καταστροφικές συνέπειες. Το 20% του συνόλου των Τούρκων Στρατηγών επί του παρόντος βρίσκονται στη φυλακή και τον Μάρτιο οι εισαγγελείς ζήτησαν ποινές από 15 έως 20 έτη φυλάκισης για 364 ενεργούς και συνταξιούχους αξιωματικούς. Μετά τη σύλληψη από την κυβέρνηση ενός ακόμη μεγάλου αριθμού ανώτερων αξιωματικών με τις ομιχλώδεις κατηγορίες ότι σχεδίαζαν πραξικοπήματα, ο αρχηγός των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων και οι διοικητές της αεροπορίας, του ναυτικού και των επίγειων δυνάμεων παραιτήθηκαν όλοι σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Νωρίτερα φέτος η κυβέρνηση προχώρησε ακόμη πιο μακρυά και συνέλαβε τον πρώην αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων Ilker Basbug.

Η καταστολή από τον Ερντογάν των ενόπλων δυνάμεων αντιπροσωπεύει μια επικίνδυνη τάση στην τουρκική πολιτική. Δοθέντων των γεγονότων του παρελθόντος, η πολιτική Ερντογάν βασίζεται στο ότι ορισμένοι διοικητές πιθανόν να σχεδίαζαν πραξικόπημα εναντίον του AKP και η επιβολή πολιτικού ελέγχου πάνω στον στρατό είναι ένα σημαντικό βήμα για την επίτευξη πλήρους Δημοκρατίας. Αλλά οι κατηγορίες κατά των υπευθύνων έχουν συνοδευτεί με περιπτώσεις καταγγελιών πλαστών έγγραφων, κρατήσεις χωρίς αποδεικτικά στοιχεία, καθώς και με ό, τι φαίνεται σαν προσπάθεια να υποτάξουν τους στρατιωτικούς, όχι στα θεσμικά όργανα του κράτους, αλλά στο ίδιο το AKP. Παρόλο που πολλοί Τούρκοι δεν υποστηρίζουν την παρέμβαση των στρατιωτικών στο πολιτικό σύστημα, βλέπουν τις δίκες εναντίον τους ως καθοδηγούμενες από πολιτικά κίνητρα. Σε τούτο έχουν δίκιο: Η πτώση των αξιωματικών είναι το αποκορύφωμα μιας βαθιάς αντιδημοκρατικής εκστρατείας για να εκφοβίσουν, να καταπονήσουν και να φυλακίσουν τους αντιπάλους του AKP.

Το AKP επεβλήθηκε των πολιτικών κομμάτων της αντιπολίτευσης ακόμη και μ' ένα ανεπαίσθητο άγγιγμα. Η Τουρκία ξεκίνησε να σχεδιάζει ένα νέο Σύνταγμα για να αντικαταστήσετε το τρέχον, κατάλοιπο του στρατιωτικού πραξικοπήματος του 1980, υποσχόμενος από την αρχή ο Ερντογάν ότι η διαδικασία κατάρτισης θα συμπεριλάβει τις απόψεις όλων των κομμάτων. Τώρα που η αντιπολίτευση έχει αρχίσει να αμφισθητεί την πρόθεση του AKP να εγκαθιδρύσει ένα προεδρικό σύστημα, εν μέσω ενδείξεων ότι το νέο Σύνταγμα δε θα προστατεύει ρητά τους Κούρδους και τα δικαιώματα των μειονοτήτων, ο Ερντογάν έχει απειλήσει να εγκαταλείψει τις δεσμεύσεις του για συναίνεση. Το AKP επίσης διερευνά καταγγελίες διαφθοράς σε δήμους που ελέγχονται από την Κεμαλική παράταξη, το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (CHP). Στην πραγματικότητα, το Υπουργείο Δικαιοσύνης έχει εγκρίνει έρευνες σε δήμους του CHP σε διπλάσια αναλογία με τις έρευνες που ζητούνται από τις περιοχές που ελέγχονται από το AKP.

Το AKP περιόρισε επίσης τη δυνατότητα των απλών Τούρκων να αμφισβητούν την εξουσία. Το άγχος που παράγεται από τις δράσεις του AKP  κατά των δημοσιογράφων, των στρατιωτικών καθώς και των πολιτικών, έχει οδηγήσει σε έναν υψηλό βαθμό αυτολογοκρισίας. Η κυβέρνηση έχει εξουσιοδοτήσει ειδικά δικαστήρια για την ασφάλεια να συλλαμβάνουν πολίτες με υπόνοια τρομοκρατίας χωρίς αποδεικτικά στοιχεία ή οποιοδήποτε δικαίωμα ακρόασης και έχουν χρησιμοποιηθεί δικαστικές απαγγελίες κατηγοριών που στοχεύουν όσους ζητούν μεγαλύτερη αυτονομία για τους Κούρδους. Το κράτος σχεδόν ανέλαβε τον έλεγχο της Τουρκικής Ακαδημίας Επιστημών, κάποτε προμαχώνα της Κεμαλικής ορθοδοξίας. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν πάνω από 15.000 εκκρεμείς καταγγελίες εναντίον της Τουρκίας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σχετικά με παραβιάσεις διαφόρων πολιτικών και προσωπικών ελευθεριών, σε σύγκριση με περίπου 3.000 για το Ηνωμένο Βασίλειο και 2.500 για τη Γαλλία και τη Γερμανία.

Η Τουρκία έγινε έτσι πιο ανοιχτή κατά κάποιο τρόπο και πιο κλειστή κατά έναν άλλο, επιτρέποντας μεγαλύτερη συμμετοχή και λιγότερη αμφισβήτηση.  Η συμπεριφορά του ΑΚΡ κατά τη διάρκεια της συζήτησης γύρω από την κατάρτιση του νέου Συντάγματος θα πει πολλά για τις δεσμεύσεις του προς τη δημοκρατία. Παρόλο που το AKP έχει τονίσει τη σημασία της συναίνεσης, ο Ερντογάν εξαπέλυσε δριμεία επίθεση σ' αυτούς, οι οποίοι έχουν αρχίσει να τον κατηγορούν οτι φτιάχνει το Σύνταγμα για να ενισχύσει τη δική του εξουσία, προειδοποιώντας ότι εάν η αντιπολίτευση βρεθεί στο δρόμο του, θα προχωρήσει χωρίς αυτούς. Η συντακτική επιτροπή άρχισε την 1η Μαΐου, αλλά θα συσωρρεύσει τα οξύτερα προβλήματα, από τις εξουσίες του Προέδρου μέχρι τα δικαιώματα των μειονοτήτων, προς το τέλος του καλοκαιριού. Στην περίπτωση που το AKP πετύχει μια ισχυρή εκτελεστική εξουσία, χωρίς ταυτόχρονους ελέγχους και ισορροπίες, η Τουρκία θα βυθιστεί πιο βαθιά στην παραδοξότητά της.

Η Τουρκία πιθανόν δεν θα επανέλθει στον πλήρη αυταρχισμό. Αλλά μια αυταρχική ολίσθηση θα υπονομεύσει το διεθνές της κύρος, χτισμένο, σε μεγάλο βαθμό, από τον εκδημοκρατισμό της. Στο βαθμό που η φιλελευθεροποίηση της Τουρκίας αποτύχει, μπορεί να χάσει γρήγορα αυτή την επιρροή της - γεγονός που υποδηλώνει ότι υπάρχουν συνέπειες όταν πορεύεσαι και προς τις δύο κατευθύνσεις.

*Ο MICHAEL J. KOPLOW είναι υποψήφιος διδακτορικός στη Διακυβέρνηση στο Πανεπιστήμιο του Georgetown και έχει blog που ονομάζεται Othomans and Zionists. Ο STEVEN A. COOK είναι ανώτερος συνεργάτης της Έδρας Hasib J. Sabbagh Senior για σπουδές για τη Μέση Ανατολή στο Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων.