Μια οικονομία θρυμματίζεται

The Economist

Η αβεβαιότητα σχετικά με το αν η Ελλάδα θα παραμείνει στη ζώνη του ευρώ αποδυναμώνει τις προοπτικές της

Τα λάβαρα στην είσοδο του μουσείου της Τράπεζας της Ελλάδας στην Αθήνα υπόσχονται ένα "συναρπαστικό ταξίδι μέσα στη σύγχρονη οικονομική και νομισματική ιστορία της Ελλάδας". Πώς θα μπορούσε κάποιος περαστικός ν' αντισταθεί; Μέσα στο μουσείο σειρές από γυάλινες βιτρίνες περικλείουν σειρές από κέρματα και παλιά χαρτονομίσματα καθώς και σύνεργα που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή τους. Τραπεζογραμμάτια από 5 δραχμές έως 100 δραχμές μας υπενθυμίζουν ότι η Ελλάδα είχε προβλήματα στο παρελθόν με τον πληθωρισμό. Το τέλος της ιστορίας, τουλάχιστον για αυτή την έκθεση, είναι το 2001 όταν η Ελλάδα υιοθέτησε το ευρώ. Όμως, τα σημερινά προβλήματα της χώρας δείχνουν ότι ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία του ελληνικού χρήματος περιμένει να γραφτεί. Κάποιοι εκτιμούν ότι πιθανόν να δούμε και πάλι τη δραχμή να βγαίνει απο τις πρέσες.

Αυτό δεν είναι πλέον απλώς μια φαντασίωση των ακραίων σκεπτικιστών του ευρώ στη Βρετανία και τη Γερμανία. Ακόμα και οι Έλληνες παραδέχονται ότι το μεγάλο πρόβλημα που πλήττει την οικονομία, τώρα στο πέμπτο έτος της ύφεσης, είναι η αβεβαιότητα για το αν η Ελλάδα μπορεί να παραμείνει στη ζώνη του ευρώ και να οργανωθεί. Οι αποταμιευτές ανησυχούν ότι τα μετρητά τους μπορεί να μετατραπούν βίαια σε ένα νέο ελληνικό νόμισμα. Μέχρι το Νοέμβριο το ελληνικό τραπεζικό σύστημα είχε χάσει το ένα τέταρτο των καταθέσεων που είχε δύο χρόνια νωρίτερα. Για να καλύψει το κενό, οι τράπεζες έχουν δανειστεί € 43 δις (56 $ δις) από τα κονδύλια έκτακτης ανάγκης της ελληνικής κεντρικής τράπεζας έναντι των 73 δις € εξασφαλισμένων δανείων από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). Οι πιστώσεις παραμένουν ελλειμματικές, καθώς οι τράπεζες αναγκάσθηκαν να μειώσουν τα δάνεια και να αυξήσουν το κόστος δανεισμού. Άτυπες πιστωτικές ρυθμίσεις μεταξύ των επιχειρήσεων έχουν καταρρεύσει. Οι ξένοι προμηθευτές ζητούν τώρα πληρωμές σε μετρητά εκ των προτέρων, κάνοντας τη ρευστότητα ακόμη πιο σπάνια.

Λίγοι επενδυτές ή επιχειρήσεις είναι αρκετά γενναίοι για να βάλουν μακροπρόθεσμα στοιχήματα για την ελληνική οικονομία υπό αυτές τις συνθήκες. Το χρηματιστήριο έχει πέσει κατακόρυφα (βλ. διάγραμμα 1). "Μπορείτε να αγοράσετε τις καλές εταιρείες για μια χούφτα χρήματα", λέει ένας επικεφαλής επιχειρήσεων. Τα περιουσιακά στοιχεία είναι φθηνά, αλλά θα καταστούν ακόμα φθηνότερα όταν η Ελλάδα αναγκαστεί να βγει από το ευρώ. Οι κεφαλαιουχικές δαπάνες έχουν μειωθεί σχεδόν κατά το ήμισυ σε σχέση με αυτές πριν τέσσερα χρόνια. Η κλάδος της οικοδομής έχει μειωθεί κατά δύο τρίτα. Το μόνο φωτεινό σημείο είναι ο τουρισμός: οι επισκέπτες στην Ελλάδα αυξήθηκαν κατά 10% πέρυσι, εν μέρει επειδή οι τουρίστες κατευθύνονται μακριά από την ταραγμένη Βόρεια Αφρική.

Υπάρχουν ελπίδες να ανακάμψει η οικονομία, πιθανόν το επόμενο έτος, εάν η παραμονή της Ελλάδας στο ευρώ επιβεβαιωθεί. Η συμφωνία για ένα νέο μεγάλο πακέτο στήριξης από την ευρωζώνη και το ΔΝΤ έχουν ηρεμήσει κάπως τα πνεύματα. Αλλά η διαπραγμάτευση για τη νέα χρηματοδότηση δεν μπορεί να ολοκληρωθεί μέχρις ότου το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ειδικότερα, να είναι βέβαιο ότι τα δημόσια οικονομικά στην Ελλάδα βρίσκονται σε βιώσιμη πορεία.

Αυτό εξαρτάται, μεταξύ άλλων, από τους πιστωτές του ιδιωτικού τομέα που καλούνται να υπογράψουν μια συμφωνία ανταλλαγής ομολόγων- με την οποία θα δουν το ήμισυ της ονομαστικής αξίας των ελληνικών χαρτιών τους να διαγράφεται. Η συμφωνία αποδεικνύεται ασαφής. Οι Ευρωπαίοι διασώστες της Ελλάδας θεωρούν ότι οι ομολογιούχοι θα πρέπει να μοιράζονται τον πόνο. Η ΕΚΤ έχει αγοράσει περίπου 40 δις € ελληνικών κρατικών ομολόγων με έκπτωση από την ονομαστική τους αξία, ως μέρος του προγράμματός της για τη σταθεροποίηση των αγορών ομολόγων. Υπολογίζει να πραγματοποιήσει ένα κέρδος, το οποίο εκνευρίζει τους ιδιώτες ομολογιούχους. Θέλουν, επίσης, ένα υψηλότερο επιτόκιο για τα νέα ομόλογα από ό, τι οι αξιωματούχοι είναι πρόθυμοι να επιβάλλουν. Μέχρι να ολοκληρωθεί η διαπραγμάτευση, η Ελλάδα θα έχει βαλτώσει.

Από το κακό στο χειρότερο

Η ολοένα και πιο μελαγχολικές διαγνώσεις της οικονομίας της Ελλάδας και τα δημοσιονομικά της περιπλέκουν περαιτέρω τις διαπραγματεύσεις. Το ΔΝΤ σε έκθεσή του, που δημοσιεύθηκε στο τέλος του περασμένου έτους, δήλωσε ότι η κατά 50% υποτίμηση των ομολόγων του ιδιωτικού τομέα, στόχος που τέθηκε στη σύνοδο κορυφής της ΕΕ τον Οκτώβριο, μαζί με τα 130 δις € επιπλέον δημόσια χρηματοδότηση με χαμηλά επιτόκια, θα δώσει στην Ελλάδα μια αξιοπρεπή ευκαιρία να φέρει το δημόσιο χρέος της κάτω από το 120% του ΑΕΠ μέχρι το 2020.

Όμως, η εκτίμηση αυτή φαίνεται ήδη πολύ αισιόδοξη. Οι αντιξοότητες, που αντιμετωπίζει η οικονομία, αποδεικνύονται πολύ ισχυρότερες από ό, τι είχε προβλεφθεί. Το ΑΕΠ στην Ελλάδα κατά πάσα πιθανότητα μειώθηκε κατά 6% το περασμένο έτος, πολύ περισσότερο από το αναμενόμενο. Μια πιο αδύναμη οικονομία δυσκολεύει την Ελλάδα να επιτύχει τους δημοσιονομικούς της στόχους. Η ηπιότερη ανάπτυξη στην οικονομία της υπόλοιπη ζώνης του ευρώ δεν έχει βοηθήσει. Αλλά το βάθος της ύφεσης του προηγούμενου έτους οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην έλλειψη ρευστότητας, μια επίδραση που αγνοούν τα περισσότερα οικονομικά μοντέλα, λέει ο Γιάννης Στουρνάρας του ΙΟΒΕ, ενός think-tank της Αθήνας.

Τα στοιχεία της ελληνικής κεντρικής τράπεζας δείχνουν ότι οι τραπεζικές πιστώσεις προς τα νοικοκυριά και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις υποχώρησαν κατά 2,4% σε ετήσια βάση τον Νοέμβριο. Οι τράπεζες που υποφέρουν από διαρροή καταθέσεων έπρεπε να διατηρήσουν τη ρευστότητά τους. Τα επίσημα στοιχεία δανεισμού δεν αντικατοπτρίζουν την εξάντληση των άλλων ειδών πίστωσης. Ένα άτυπο σύστημα μέσω του οποίου οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν μεταχρονολογημένες επιταγές για να πληρώσουν για τις προμήθειες έχει κλονιστεί, εν μέρει επειδή οι τράπεζες έχουν λιγότερη εμπιστοσύνη για τη λήψη τους ως εγγύηση για βραχυπρόθεσμα δάνεια. Οι επιχειρήσεις διαμαρτύρονται ότι η κυβέρνηση αργεί να πληρώσει τις επιστροφές προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ) με αποτέλεσμα να χειροτερεύει το πρόβλημα της έλλειψης ρευστότητας. Λίγοι ξένοι προμηθεύουν Έλληνες πελάτες με βάση πιστωτική εγγύηση από μια ελληνική τράπεζα. Έτσι, οι Έλληνες εισαγωγείς, παρόλα αυτά αρκετά στέρεοι, συνήθως πρέπει να πληρώνουν εκ των προτέρων σε μετρητά.

Ορισμένες επιχειρήσεις βρίσκουν κάποιο διέξοδο γύρω από το στιγματισμό ότι είναι ελληνικές επιχειρήςεις και τα προβλήματα πίστωσης που κουβαλούν. Η έδρα της Aquis, μια επιχείρηση που λειτουργεί ξενοδοχεία και θέρετρα στην Ελλάδα, πρόσφατα μετακόμισε στο Λονδίνο από τον ιδρυτή της, John Kent. Τώρα είναι μια εταιρεία συμμετοχών του Ηνωμένου Βασιλείου με ένα βρετανικό τραπεζικό λογαριασμό, στον οποίο καταβάλλονται τα έσοδα της επιχείρησης. Άλλες εταιρείες έχουν καθυστερήσει τις πληρωμές στους προμηθευτές και τους εργαζόμενους.

Η απαραίτητη δημοσιονομική συμπίεση προστίθεται στο φαύλο κύκλο και κινδυνεύει να γίνει αυτοκαταστροφική. Οι περιπτώσεις δημοσίων δαπανών που μπορούν να προκαλέσουν πρόσθετη οικονομική δραστηριότητα, όπως η οδοποιία, έχουν κοπεί, λέει ο κ. Στουρνάρας. Η μεγάλη αύξηση των φόρων δεν είναι ένας σίγουρος τρόπος για την αύξηση των εσόδων σε μια χώρα, όπου οι φόροι συνήθως αποφεύγονται. Το ΦΠΑ για τα γεύματα σε εστιατόριο αυξήθηκε από 11% έως 23%. Τέτοια απότομα άλματα φαίνονται σχεδόν ως πρόσκληση για εξαπάτηση για τις μικρές επιχειρήσεις που πνίγονται από έλλειψη μετρητών. Το ΔΝΤ λέει ότι το έλλειμμα στα έσοδα του ΦΠΑ εσόδων οφείλεται στο ότι ορισμένες επιχειρήσεις δεν συμμορφώνονται.

Μια αύξηση των φόρων των αυτοκινήτων ώθησε πολλούς οδηγούς να παραδώσουν τις πινακίδες κυκλοφορίας τους. Με τόσες πολλές αβεβαιότητες, η ελληνική οικονομία δεν μπορεί να ελπίζει στην προσέλκυση επενδύσεων που χρειάζεται για να δωθεί ώθηση στην ανάκαμψη. Μέχρι να ολοκληρωθεί και να εφαρμοστεί μια συμφωνία για τις απώλειες του ιδιωτικού τομέα, οι επενδυτές δεν μπορούν να επικαλεστούν ένα δεύτερο πακέτο διάσωσης που θα κρατήσει την Ελλάδα στη ζώνη του ευρώ. Ακόμη και αν προκύψει μια κατ´ αρχήν συμφωνία σχετικά με τις απώλειες, ένας σημαντικός αριθμός ομολογιούχων πιστωτών θα μπορούσε να επιβάλει στην ελληνική κυβέρνηση να εφαρμόσει μια καταναγκαστική αναδιάρθρωση. Αυτό μπορεί να διαταράξει περαιτέρω τις αγορές ομολόγων και καταθετών. Οι τράπεζες θα πρέπει επίσης να προχωρήσουν σε αναδιάρθρωση του κεφαλαίου μετά την ανάληψη των ζημιών από τα ελληνικά ομολόγα. Κανείς δεν είναι σίγουρος αν θα παραμείνουν σε ιδιωτικά χέρια.

Η αναζήτηση της Υπεραξίας

Η αργή πρόοδος όσον αφορά στην απελευθέρωση της οικονομίας και στη μείωση του ελλείμματος έχει εγείρει αμφιβολίες για την ικανότητα των ηγετών Ελλάδα να εφαρμόσουν τις μεταρρυθμίσεις. Πέρυσι η χώρα ανέβηκε μία θέση (στην 100στή) στην κατάταξη της Παγκόσμιας Τράπεζας από 183 χώρες για την ευκολία του επιχειρείν. Οι επιχειρηματίες καλούν για κάτι πιο ριζοσπαστικό για να αποδείξει η χώρα τη δέσμευσή της για τις μεταρρυθμίσεις.

Μια πρόταση είναι το άμεσο κλείσιμο των ζημιογόνων ή άχρηστων δημόσιων φορέων. Μία άλλη είναι η αντιμετώπιση της διαφθοράς και της αναποτελεσματικότητας του φορολογικού συστήματος με τη ανάθεση της εργασίας σε ξένους αξιωματούχους ή σε έναν ιδιωτικό παροχέα φορολογικών συμβουλών. Αυτό θα επιταχύνει την απαραίτητη χρήση των κεντρικών αρχείων μέσω του υπολογιστή και θα σταματήσει την πρόσωπο-με-πρόσωπο επαφή μεταξύ εφοριακών και φορολογουμένων που γεννά τη δωροδοκία. Ένα μήνυμα ότι οι τράπεζες θα λειτουργούν σε καθαρά εμπορική βάση δίπλα στο κράτος θα καθησυχάσει επίσης τους πιθανούς επενδυτές. Έτσι, θα ήταν μια υψηλού προφίλ επίθεση σε κλειστή βιομηχανία.

Αλλά τα οικονομικά προβλήματα στην Ελλάδα είναι πολύ μεγάλα για να επιλυθούν γρήγορα. Παρά το ποσοστό ανεργίας που έχει αυξηθεί στο 18%, η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει ένα έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών 10% του ΑΕΠ. Για μια οικονομία που να έχει τόσο μεγάλη αδράνεια και καταναλώνει περισσότερο από ό, τι παράγει, είναι ένα δείγμα της χρόνιας αδυναμίας της ανταγωνιστικότητάς της. Το ΔΝΤ έχει πει ότι θα απαιτηθεί για την Ελλάδα περισσότερο από μια δεκαετία για να καταστεί ανταγωνιστική. Κάποιοι εκτιμούν ότι θα ήταν ευκολότερο για την Ελλάδα να βρει άκρη, πηγαίνοντας πίσω στη δραχμή και υποτιμώντας την, από ό, τι να παραμένει στο ευρώ και να ταλαιπωρείται από την ισοπέδωση και τον αποπληθωρισμό των μισθών. Οι βραχυπρόθεσμες αναταραχές θα αντισταθμιστούν από μακροπρόθεσμα οφέλη.

Οι περισσότεροι επιχειρηματίες βλέπουν λίγα πλεονεκτήματα στην υποτίμηση. "Τα εμπειρικά δεδομένα είναι εναντίον" , λέει ο Ευθύμιος Βιδάλης του ΣΕΒ, κύρια ομοσπονδία των επιχειρήσεων στην Ελλάδα. "Η Ελλάδα είχε δύο υποτιμήσεις μετά την ένωσή της με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα οφέλη ήταν βραχύβια πριν τα διαβρώσει ο πληθωρισμός. Δε λειτουργεί αυτή η επιλογή".

Υπάρχει ένας άλλος τρόπος. Όταν η κρίση χτύπησε, ο Απόστολος Βακάκης, ιδρυτής της Jumbo, ενός ελληνικού καταστήματος, αντιμετώπισε το δίλημμα: μείωση του κόστους κατά 20% ή αύξηση της παραγωγικότητας σ' αυτό το ποσοστό. Επέλεξε τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Σε αντάλλαγμα για την υπόσχεση να μην κοπούν θέσεις εργασίας ή μισθοί, οι εργαζόμενοι της Jumbo συμφώνησαν να εργαστούν σκληρότερα. Κάθε κατάστημα έχει πλέον στελεχωθεί με λιγότερους εργαζομένους, επιτρέποντας στην επιχείρηση να ανοίξει καταστήματα με ταχύτερο ρυθμό.

Πολλοί τονίζουν τη σημασία ενός μεγαλύτερου ανταγωνισμού στην μείωση του κόστους των επιχειρήσεων προς τα κάτω. Σε αντίθεση με την υποτίμηση, τα οφέλη από το άνοιγμα των επαγγελμάτων και των βιομηχανικών κλάδων στον ανταγωνισμό είναι μόνιμα, λέει ο κ. Στουρνάρας του ΙΟΒΕ. " Η επιχειρηματική δραστηριότητα είναι ένα είδος ανταγωνιστικότητας πολύ σημαντικής" λέει. Στελέχη ελληνικών επιχειρήσεων επισημαίνουν την έλλειψη ανταγωνισμού στον κλάδο των φορτηγών, όπου δεν έχουν εκδοθεί νέες άδειες από το 1971, ως παράδειγμα ενός κλάδου που αυξάνει το κόστος για τις άλλες ελληνικές επιχειρήσεις.

Η κοινή γνώμη εξακολουθεί να στηρίζει, επίσης, το ευρώ: περισσότερο από το 70% των Ελλήνων δηλώνουν ότι θέλουν να μείνουν στο ενιαίο νόμισμα. Αλλά αν η Ελλάδα χρειάζεται διόρθωση της οικονομίας της για να αναπνεύσει, πρέπει να πείσει τους διασώστες της ότι δεν ρίχνουν τα καλά χρήματα στο κενό. Μια συμφωνία για τις απώλειες του ιδιωτικού τομέα είναι μόνο ένα πρώτο βήμα. Φαίνεται πιθανό ότι η ζώνη του ευρώ θα πρέπει επίσης να ρίξει περισσότερα χρήματα από ό, τι αναμενόταν για να κρατήσει Ελλάδα ζωντανή. Θα είναι λίγο πριν οι πλάκες εκτύπωσης της δραχμής κάνουν την εμφάνισή τους στην Αθήνα και καθορίσουν πραγματικά την ιστορία.