Η ανάπτυξη δεν εξασφαλίζει τη δημοκρατία στην Τουρκία

• The New York Times
• By Daron Acemoglu *

Ξαφνικά, υπάρχει μια διαφορετική ομάδα ανθρώπων που ρίχνεται στους δρόμους όχι για να απαιτήσουν προνόμια ή πολιτικές παραχωρήσεις, αλλά φωνή στην τουρκική πολιτική σκηνή. Οι διαδηλωτές δεν είναι ο σκληρός πυρήνας των οπαδών της αντιπολίτευσης που επιθυμούν να γυρίσει το ρολόι πίσω στην κοσμική ορθοδοξία του παρελθόντος αλλά οι νέοι κάτοικοι των πόλεων απογοητευμένοι από   τη συνεχώς αυξανόμενη ανευθυνότητα του μονοπώλιου του ΑΚΡ στην εξουσία.

Τα τελευταία χρόνια στις δυτικές πρωτεύουσες και ιδίως στην Ουάσιγκτον, έχει υπάρξει μια γενική αισιοδοξία για την τουρκική δημοκρατία, χάρη στην οικονομική πρόοδο που πέτυχε ο πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, γνωστό ως Α.Κ.Ρ.

Οι αισιόδοξοι, ακόμη και εκείνοι που παραδέχονται ότι η τουρκική δημοκρατία έχει τις ελλείψεις της, έχουν την τάση να προσχωρήσουν στην διάσημη Θεωρία του Εκσυγχρονισμού του πολιτικού επιστήμονα Σίμουρ Μάρτιν Λίπσετ - η ιδέα ότι ο μεγαλύτερος εκδημοκρατισμός ακολουθεί αυτόματα σε μια χώρα που γίνεται όλο και πιο ευημερούσα. Η Τουρκία αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς και σταθερά τα τελευταία 11 χρόνια, η θεωρία, έτσι ίσως το μόνο που χρειάζεται είναι υπομονή. Με αυτή τη λογική, η οικονομική επιτυχία του κ. Ερντογάν θα φέρει αναπόφευκτα ένα τέλος στο αυταρχικό ύφος της κυβέρνησης.

Αλλά η Θεωρία του Εκσυγχρονισμού είχε μικρή επιτυχία στο να εξηγήσει την άνοδο της δημοκρατίας σε όλο τον κόσμο. Η έρευνά μου με τον Simon Johnson, James A. Robinson και Pierre Yared έχει δείξει, για παράδειγμα, ότι οι χώρες που έχουν αναπτυχθεί ταχύτερα δε δείχνουν καμία μεγαλύτερη τάση να γίνουν δημοκρατικές, ούτε να εδραιώσουν τους ήδη υπάρχοντες δημοκρατικούς θεσμούς. Μερικές περιπτώσεις όπου η δημοκρατία έχει ακολουθήσει ταχεία ανάπτυξη, όπως στη Νότια Κορέα και την Ταϊβάν, δεν συμβαίνουν αυτόματα, αλλά ως αποτέλεσμα μιας μαχητικής πολιτικής διαδικασίας - και μιας πολύ πιο βίαιης συνολικής σύγκρουσης μεταξύ του στρατού και διαδηλωτών, συνδικαλιστών και φοιτητών.

Και αυτό έχει μικρή σημασία στις διαμαρτυρίες αυτής της εβδομάδας στην Τουρκία.

Ακόμη και πριν από τη βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων, η πεποίθηση ότι η Τουρκία ήταν στο δρόμο για να γίνει μια ώριμη δημοκρατία - ένα πρότυπο για το υπόλοιπο της Μέσης Ανατολής - είχε ήδη καταστεί μη βιώσιμη.

Η πλατεία Ταξίμ φέρνει στο φως μια άλλη Τουρκία που αναζητά τρόπο έκφρασης
που δεν έχει σχέση με τον θρησκευτικό συντηρητισμό του Ερντογάν

Καθώς το A.K.P. εδραίωνε την εξουσία του, η. διαφωνία ήταν όλο και λιγότερο ανεκτή. Η δικαστική εξουσία έχασε τη μικρή ανεξαρτησία που είχε, και μια σειρά από επικριτές της κυβέρνησης, από τους πρώην υψηλόβαθμους αξιωματικούς μέχρι τους δημοσιογράφους, βρίσκονται τώρα στη φυλακή, στις περισσότερες περιπτώσεις χωρίς να υπάρξει μια δίκαιη δίκη (Σύμφωνα με την Επιτροπή για την Προστασία των Δημοσιογράφων, η Τουρκία έχει ξεπεράσει πλέον την Κίνα στον αριθμό των φυλακισμένων δημοσιογράφων.)

Τα προπύργια της δημοκρατίας δεν έγιναν ακριβώς διακριτά κατά τα γεγονότα της περασμένης εβδομάδας. Δεν υπήρξε σχεδόν καμία κριτική του πρωθυπουργού μέσα από το ίδιο του το κόμμα (εκτός από μια ήπια επίπληξη από τον Πρόεδρο Αμπντουλάχ Γκιούλ).

Το κύριο κόμμα της αντιπολίτευσης, το οποίο ιδρύθηκε από τον ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, φαίνεται ότι εξακολουθεί να είναι παγιδευμένο σε μια μηχανή του χρόνου - επικεντρώνεται αποκλειστικά στην υπεράσπιση της εθνικιστικής, κοσμικής ιδεολογίας του τουρκικού κράτους.

Και τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης φαίνεται ότι εξακολουθούν να είναι πτοημένα και υποταγμένα σε τέτοιο βαθμό, που δεν αναφέρουν πολλά για το πώς οι μικρές διαμαρτυρίες ενάντια σε ένα νέο εμπορικό κέντρο σε ένα από τα λίγα πάρκα που απομένουν στην Κωνσταντινούπολη μετατράπηκε σε ένα αυθόρμητο μαζικό κίνημα που προκαλεί τον αυταρχισμό του κ. Ερντογάν. Πράγματι, ενώ το CNN International κατέγραψε ζωντανά τα γεγονότα από την πλατεία Ταξίμ, το τοπικό κανάλι, CNN Turk, το οποίο ανήκει εν μέρει στην Turner Broadcasting (σ.μ. Ιδιοκτήτη του CNN), είχε στον αέρα ένα πρόγραμμα για πιγκουίνους.

Ακόμα κι έτσι, αυτό που ξεκίνησε ως ειρηνικές διαδηλώσεις από μερικές εκατοντάδες διαδηλωτές στην πλατεία Ταξίμ θα μπορούσε να καθορίσει την πορεία της δημοκρατίας στην Τουρκία για τα επόμενα χρόνια - για δύο λόγους.

Πρώτον, η δημοκρατία δεν λαμβάνει χώρα μόνο στις κάλπες, ειδικά όταν οι επιλογές στις εκλογές δεν είναι τόσο ελκυστικές, όπως συμβαίνει στην Τουρκία. Η βρετανική δημοκρατία ενηλικιώθηκε κατά τον 19ο αιώνα, εν μέρει ως αποτέλεσμα των διαδηλώσεων στους δρόμους, η οποία όχι μόνο οδήγησε στην χειραφέτηση της από το παρελθόν, αλλά και στο σχηματισμό του Εργατικού Κόμματος, που προσέφερε νέες επιλογές στους ψηφοφόρους. Στο μεγάλο πλήθος των ανθρώπων που ρίχτηκε στους δρόμους σε διάφορες πόλεις της Τουρκίας, ακόμη και στο πρόσωπο των σκληρών επεμβάσεων της αστυνομίας, μπορεί να δει κανείς την επερχόμενη ενηλικίωση της τουρκικής δημοκρατίας.

Δεύτερον, υπάρχει πραγματική ευκαιρία αυτές οι διαμαρτυρίες και οι πολιτικές κινήσεις να αναπαραχθύν και να ξεπεράσουν τις βαθιές, αλλά αναχρονιστικές πολιτικές διαιρέσεις των δύο τελευταίων δεκαετιών, διαιρέσεις που υιοθέτησε σθεναρώς ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, όταν είπε το 1998: " Σε αυτή τη χώρα υπάρχει διαχωρισμός σε Μαύρους και Άσπρους Τούρκους. Ο αδελφός σας Ταγίπ ανήκει στους Μαύρους Τούρκους ".

Στην Τουρκία, οι όροι αυτοί δεν έχουν τίποτα να κάνουν με το χρώμα του δέρματος. "Άσπροι Τούρκοι" είναι η μορφωμένη, πλούσια, κοσμική ελίτ που βλέπει τον εαυτό της ως υπερασπιστή της κληρονομιάς του Ατατούρκ. Συχνά συνδέεται με την κρατική γραφειοκρατία, το στρατό και τις μεγάλες επιχειρήσεις στις μεγάλες πόλεις της Τουρκίας. Οι "Μαύροι Τούρκοι" είναι εκείνοι που οι Άσπροι Τούρκοι τους βλέπουν αφ' υψηλού, με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, κατώτερη τάξη, εγκλωβισμένους στη θρησκοληψία τους. Η ελίτ έχει την τάση να τους βλέπει ως αγρότες που δεν είναι σε θέση να αποτινάξουν αυτόν τον αγροτικό χαρακτήρα τους.

Παρά το γεγονός ότι ο τουρκικός στρατός χρησιμοποίησε περιοδικά τη θρησκεία ως όπλο στον αγώνα του ενάντια στην πολιτική αριστερά, ιδιαίτερα μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980, από τη δεκαετία του 1990 η πιο σημαντική πρόκληση για την κυριαρχία της κοσμικής ελίτ ήρθε από τις θρησκευτικά συντηρητικά κόμματα, που εκπροσωπούν ανοιχτά τους Μαύρους Τούρκους.

Το 1997, ο στρατός ανέτρεψε μια κυβέρνηση υπό την ηγεσία του προκατόχου του ΑΚΡ, του Κόμματος της Ευημερίας, το οποίο στη συνέχεια διαλύθηκε από το συνταγματικό δικαστήριο. Το A.K.P. απειλήθηκε ομοίως το 2007 με απαγόρευση από το Συνταγματικό Δικαστήριο επειδή ο θρησκευτικός χαρακτήρας του παραβίαζε το τουρκικό Σύνταγμα.

Οι νέοι Τούρκοι βγήκαν στους δρόμους των μεγάλων πόλεων διεκδικώντας φωνή και ρόλο την πολιτική σκηνή

Ιδιαίτερα ανησυχητικό για την κοσμική ελίτ ήταν το γεγονός ότι η σύζυγος του νέου προέδρου, του κ. Γκιουλ, φορούσε μαντίλα στο κεφάλι, κάτι που απαγορεύεται σε δημόσιους χώρους από το Σύνταγμα.

Από το 1997, αυτές οι διαιρέσεις έχουν καθορίσει την τουρκική πολιτική. Ο στρατός απέτυχε και το A.K.P. άντεξε την πρόκληση. Η Τουρκία έχει γίνει πιο δημοκρατική, υπό την έννοια ότι αυτοί που στο παρελθόν στερούνταν πολιτικών δικαιωμάτων έχουν γίνει τώρα εξουσία. Αλλά δεν έχουν γίνει πολλά βήματα προς τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Αντίθετα, η τουρκική κοινωνία έχει πολωθεί πιο πολύ μεταξύ των υποστηρικτών της κοσμικής ορθοδοξίας και του ΑΚΡ, το οποίο, υπό την ηγεσία του κ. Ερντογάν, χρησιμοποιεί τη δύναμη της εξουσίας που απέκτησε πρόσφατα για να εκδικηθεί τους στρατιωτικούς, την κοσμική ελίτ και άλλους επικριτές της, με ολοένα και πιο αυταρχική αποφασιστικότητα.

Οι διαδηλώσεις αυτής της εβδομάδας είναι απίθανο να ανατρέψουν την κυβέρνηση ή ακόμη και να επιβάλουν αλλαγές στο πρόσωπο του πρωθυπουργού. Η εμφάνισή τους έγκειται στο συμβολισμό τους.

Ξαφνικά, υπάρχει μια διαφορετική ομάδα ανθρώπων που ρίχνεται στους δρόμους όχι για να απαιτήσουν προνόμια ή πολιτικές παραχωρήσεις, αλλά φωνή στην τουρκική πολιτική σκηνή. Οι διαδηλωτές δεν είναι ο σκληρός πυρήνας των οπαδών της αντιπολίτευσης που επιθυμούν να γυρίσει το ρολόι πίσω στην κοσμική ορθοδοξία του παρελθόντος αλλά οι νέοι κάτοικοι των πόλεων απογοητευμένοι από τη συνεχώς αυξανόμενη ανευθυνότητα του μονοπώλιου του ΑΚΡ στην εξουσία.

Όπως στη Βρετανία του 19ου αιώνα, αν η κάλπη δεν πρόσφερε τις σωστές επιλογές, την πρόοδο της δημοκρατίας την έφερνε ο αγώνας.

Ο κίνδυνος στην Τουρκία είναι ότι οι σκληροπυρηνικοί του ΑΚΡ θα χρησιμοποιήσουν τα πρόσφατα γεγονότα για να διαιρέσουν περαιτέρω την κοινωνία. Έχουν ζωγραφίσει ήδη μια εικόνα στην οποία οι διαμαρτυρίες είναι μια προσπάθεια να κτυπηθούν οι δυνάμεις που σήμερα είναι στην εξουσία και που προηγουμένως στερούνταν πολιτικών δικαιωμάτων, χαρακτηρίζοντας τους νέους άνδρες και γυναίκες που βρίσκονται στους δρόμους ως πλιατσικολόγους, αλκοολικούς και αριστερούς.

Αυτοί οι σκληροπυρηνικοί έχουν βοηθηθεί από τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία, με λίγες εξαιρέσεις, ακόμα υπακούουν στα κελεύσματα της γραμμής του κόμματος. Βραχυπρόθεσμα, μπορούν κάλλιστα να πετύχουν περαιτέρω πόλωση της τουρκικής πολιτικής επιβεβαιώνοντας τον έλεγχο του ΑΚΡ πάνω από κρατικούς θεσμούς.

Εκείνο όμως που κάνει αυτά τα γεγονότα να αποτελούν μια κρίσιμη καμπή, είναι ότι η δυσαρέσκεια ενός μεγάλου τμήματος της τουρκικής κοινής γνώμης έχει έλθει τώτα στο φως, ακόμη και αν τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης συνεχίζουν να την αγνοούν, η γνώση αυτής της δυσαρέσκειας θα εξαπλωθεί.

Το τζίνι βγήκε από το μπουκάλι. Ούτε αυτό, ούτε η τουρκική δημοκρατία πρόκειται να ξαναμπούν.

* Ο Daron Acemoglu, καθηγητής Οικονομικών στο MIT, είναι ο συν-συγγραφέας, μαζί με τον James A. Robinson, του βιβλίου  "Η οικονομική προέλευση της δικτατορίας και της δημοκρατίας" και "Γιατί τα έθνη αποτυγχάνουν: Η προέλευση της ισχύος, της ευημερίας και της φτώχειας"